અથ અષ્ટચત્વારિંશઃ સર્ગઃ તતસ્તુ રક્ષોઽધિપતિર્મહાત્મા હનૂમતાક્ષે નિહતે કુમારે । મનઃ સમાધાય સ દેવકલ્પં સમાદિદેશેન્દ્રજિતં સરોષઃ॥૧॥ ત્વમસ્ત્રવિચ્છસ્ત્રભૃતાં વરિષ્ઠઃ સુરાસુરાણામપિ શોકદાતા । સુરેષુ સેન્દ્રેષુ ચ દૃષ્ટકર્મા પિતામહારાધનસઞ્ચિતાસ્ત્રઃ॥૨॥ ત્વદસ્ત્રબલમાસાદ્ય સસુરાઃ સમરુદ્ગણાઃ। ન શેકુઃ સમરે સ્થાતું સુરેશ્વરસમાશ્રિતાઃ॥૩॥ ન કશ્ચિત્ત્રિષુ લોકેષુ સંયુગેન ગતશ્રમઃ। ભુજવીર્યાભિગુપ્તશ્ચ તપસા ચાભિરક્ષિતઃ। દેશકાલપ્રધાનશ્ચ ત્વમેવ મતિસત્તમઃ॥૪॥ ન તેઽસ્ત્યશક્યં સમરેષુ કર્મણાં ન તેઽસ્ત્યકાર્યં મતિપૂર્વમન્ત્રણે । ન સોઽસ્તિ કશ્ચિત્ત્રિષુ સઙ્ગ્રહેષુ ન વેદ યસ્તેઽસ્ત્રબલં બલં ચ ॥૫॥ મમાનુરૂપં તપસો બલં ચ તે પરાક્રમશ્ચાસ્ત્રબલં ચ સંયુગે । ન ત્વાં સમાસાદ્ય રણાવમર્દે મનઃ શ્રમં ગચ્છતિ નિશ્ચિતાર્થમ્ ॥૬॥ નિહતા કિઙ્કરાઃ સર્વે જમ્બુમાલી ચ રાક્ષસઃ। અમાત્યપુત્રા વીરાશ્ચ પઞ્ચ સેનાગ્રગામિનઃ॥૭॥ બલાનિ સુસમૃદ્ધાનિ સાશ્વનાગરથાનિ ચ । સહોદરસ્તે દયિતઃ કુમારોઽક્ષશ્ચ સૂદિતઃ। ન તુ તેષ્વેવ મે સારો યસ્ત્વય્યરિનિષૂદન ॥૮॥ ઇદં ચ દૃષ્ટ્વા નિહતં મહદ્ બલં કપેઃ પ્રભાવં ચ પરાક્રમં ચ । ત્વમાત્મનશ્ચાપિ નિરીક્ષ્ય સારં કુરુષ્વ વેગં સ્વબલાનુરૂપમ્ ॥૯॥ બલાવમર્દસ્ત્વયિ સંનિકૃષ્ટે યથા ગતે શામ્યતિ શાન્તશત્રૌ । તથા સમીક્ષ્યાત્મબલં પરં ચ સમારભસ્વાસ્ત્રભૃતાં વરિષ્ઠ ॥૧૦॥ ન વીર સેના ગણશશ્ચ્યવન્તિ ન વજ્રમાદાય વિશાલસારમ્ । ન મારુતસ્યાસ્તિ ગતિપ્રમાણં ન ચાગ્નિકલ્પઃ કરણેન હન્તુમ્ ॥૧૧॥ તમેવમર્થં પ્રસમીક્ષ્ય સમ્યક્ સ્વકર્મસામ્યાદ્ધિ સમાહિતાત્મા । સ્મરંશ્ચ દિવ્યં ધનુષોઽસ્ય વીર્યં વ્રજાક્ષતં કર્મ સમારભસ્વ ॥૧૨॥ ન ખલ્વિયં મતિશ્રેષ્ઠ યત્ત્વાં સમ્પ્રેષયામ્યહમ્ । ઇયં ચ રાજધર્માણાં ક્ષત્રસ્ય ચ મતિર્મતા ॥૧૩॥ નાનાશસ્ત્રેષુ સઙ્ગ્રામે વૈશારદ્યમરિન્દમ । અવશ્યમેવ બોદ્ધવ્યં કામ્યશ્ચ વિજયો રણે ॥૧૪॥ તતઃ પિતુસ્તદ્વચનં નિશમ્ય પ્રદક્ષિણં દક્ષસુતપ્રભાવઃ। ચકાર ભર્તારમતિત્વરેણ રણાય વીરઃ પ્રતિપન્નબુદ્ધિઃ॥૧૫॥ તતસ્તૈઃ સ્વગણૈરિષ્ટૈરિન્દ્રજિત્ પ્રતિપૂજિતઃ। યુદ્ધોદ્ધતકૃતોત્સાહઃ સઙ્ગ્રામં સમ્પ્રપદ્યત ॥૧૬॥ શ્રીમાન્ પદ્મવિશાલાક્ષો રાક્ષસાધિપતેઃ સુતઃ। નિર્જગામ મહાતેજાઃ સમુદ્ર ઇવ પર્વણિ ॥૧૭॥ સ પક્ષિરાજોપમતુલ્યવેગૈ- ર્વ્યાઘ્રૈશ્ચતુર્ભિઃ સ તુ તીક્ષ્ણદંષ્ટ્રૈઃ। રથં સમાયુક્તમસહ્યવેગઃ સમારુરોહેન્દ્રજિદિન્દ્રકલ્પઃ॥૧૮॥ સ રથી ધન્વિનાં શ્રેષ્ઠઃ શસ્ત્રજ્ઞોઽસ્ત્રવિદાં વરઃ। રથેનાભિયયૌ ક્ષિપ્રં હનૂમાન્યત્ર સોઽભવત્ ॥૧૯॥ સ તસ્ય રથનિર્ઘોષં જ્યાસ્વનં કાર્મુકસ્ય ચ । નિશમ્ય હરિવીરોઽસૌ સમ્પ્રહૃષ્ટતરોઽભવત્ ॥૨૦॥ ઇન્દ્રજિચ્ચાપમાદાય શિતશલ્યાંશ્ચ સાયકાન્ । હનૂમન્તમભિપ્રેત્ય જગામ રણપણ્ડિતઃ॥૨૧॥ તસ્મિંસ્તતઃ સંયતિ જાતહર્ષે રણાય નિર્ગચ્છતિ બાણપાણૌ । દિશશ્ચ સર્વાઃ કલુષા બભૂવુ- ર્મૃગાશ્ચ રૌદ્રા બહુધા વિનેદુઃ॥૨૨॥ સમાગતાસ્તત્ર તુ નાગયક્ષા મહર્ષયશ્ચક્રચરાશ્ચ સિદ્ધાઃ। નભઃ સમાવૃત્ય ચ પક્ષિસઙ્ઘા વિનેદુરુચ્ચૈઃ પરમપ્રહૃષ્ટાઃ॥૨૩॥ આયાન્તં સ રથં દૃષ્ટ્વા તૂર્ણમિન્દ્રધ્વજં કપિઃ। નનાદ ચ મહાનાદં વ્યવર્ધત ચ વેગવાન્ ॥૨૪॥ ઇન્દ્રજિત્ સ રથં દિવ્યમાશ્રિતશ્ચિત્રકાર્મુકઃ। ધનુર્વિસ્ફારયામાસ તડિદૂર્જિતનિઃસ્વનમ્ ॥૨૫॥ તતઃ સમેતાવતિતીક્ષ્ણવેગૌ મહાબલૌ તૌ રણનિર્વિશઙ્કૌ । કપિશ્ચ રક્ષોઽધિપતેસ્તનૂજઃ સુરાસુરેન્દ્રાવિવ બદ્ધવૈરૌ ॥૨૬॥ સ તસ્ય વીરસ્ય મહારથસ્ય ધનુષ્મતઃ સંયતિ સંમતસ્ય । શરપ્રવેગં વ્યહનત્પ્રવૃદ્ધ- શ્ચચાર માર્ગે પિતુરપ્રમેયઃ॥૨૭॥ તતઃ શરાનાયતતીક્ષ્ણશલ્યાન્ સુપત્રિણઃ કાઞ્ચનચિત્રપુઙ્ખાન્ । મુમોચ વીરઃ પરવીરહન્તા સુસન્તતાન્ વજ્રસમાનવેગાન્ ॥૨૮॥ તતઃ સ તત્સ્યન્દનનિઃસ્વનં ચ મૃદઙ્ગભેરીપટહસ્વનં ચ । વિકૃષ્યમાણસ્ય ચ કાર્મુકસ્ય નિશમ્ય ઘોષં પુનરુત્પપાત ॥૨૯॥ શરાણામન્તરેષ્વાશુ વ્યાવર્તત મહાકપિઃ। હરિસ્તસ્યાભિલક્ષ્યસ્ય મોક્ષયઁલ્લક્ષ્યસઙ્ગ્રહમ્ ॥૩૦॥ શરાણામગ્રતસ્તસ્ય પુનઃ સમભિવર્તત । પ્રસાર્ય હસ્તૌ હનુમાનુત્પપાતાનિલાત્મજઃ॥૩૧॥ તાવુભૌ વેગસમ્પન્નૌ રણકર્મવિશારદૌ । સર્વભૂતમનોગ્રાહિ ચક્રતુર્યુદ્ધમુત્તમમ્ ॥૩૨॥ હનૂમતો વેદ ન રાક્ષસોઽન્તરં ન મારુતિસ્તસ્ય મહાત્મનોઽન્તરમ્ । પરસ્પરં નિર્વિષહૌ બભૂવતુઃ સમેત્ય તૌ દેવસમાનવિક્રમૌ ॥૩૩॥ તતસ્તુ લક્ષ્યે સ વિહન્યમાને શરેષ્વમોઘેષુ ચ સમ્પતત્સુ । જગામ ચિન્તાં મહતીં મહાત્મા સમાધિસંયોગસમાહિતાત્મા ॥૩૪॥ તતો મતિં રાક્ષસરાજસૂનુ- શ્ચકાર તસ્મિન્હરિવીરમુખ્યે । અવધ્યતાં તસ્ય કપેઃ સમીક્ષ્ય કથં નિગચ્છેદિતિ નિગ્રહાર્થમ્ ॥૩૫॥ તતઃ પૈતામહં વીરઃ સોઽસ્ત્રમસ્ત્રવિદાં વરઃ। સન્દધે સુમહાતેજાસ્તં હરિપ્રવરં પ્રતિ ॥૩૬॥ અવધ્યોઽયમિતિ જ્ઞાત્વા તમસ્ત્રેણાસ્ત્રતત્ત્વવિત્ । નિજગ્રાહ મહાબાહું મારુતાત્મજમિન્દ્રજિત્ ॥૩૭॥ તેન બદ્ધસ્તતોઽસ્ત્રેણ રાક્ષસેન સ વાનરઃ। અભવન્નિર્વિચેષ્ટશ્ચ પપાત ચ મહીતલે ॥૩૮॥ તતોઽથ બુદ્ધ્વા સ તદાસ્ત્રબન્ધં પ્રભોઃ પ્રભાવાદ્વિગતાલ્પવેગઃ। પિતામહાનુગ્રહમાત્મનશ્ચ વિચિન્તયામાસ હરિપ્રવીરઃ॥૩૯॥ તતઃ સ્વાયમ્ભુવૈર્મન્ત્રૈર્બ્રહ્માસ્ત્રં ચાભિમન્ત્રિતમ્ । હનૂમાંશ્ચિન્તયામાસ વરદાનં પિતામહાત્ ॥૪૦॥ ન મેઽસ્ય બન્ધસ્ય ચ શક્તિરસ્તિ વિમોક્ષણે લોકગુરોઃ પ્રભાવાત્ । ઇત્યેવમેવંવિહિતોઽસ્ત્રબન્ધો મયાઽઽત્મયોનેરનુવર્તિતવ્યઃ॥૪૧॥ સ વીર્યમસ્ત્રસ્ય કપિર્વિચાર્ય પિતામહાનુગ્રહમાત્મનશ્ચ । વિમોક્ષશક્તિં પરિચિન્તયિત્વા પિતામહાજ્ઞામનુવર્તતે સ્મ ॥૪૨॥ અસ્ત્રેણાપિ હિ બદ્ધસ્ય ભયં મમ ન જાયતે । પિતામહમહેન્દ્રાભ્યાં રક્ષિતસ્યાનિલેન ચ ॥૪૩॥ ગ્રહણે ચાપિ રક્ષોભિર્મહન્મે ગુણદર્શનમ્ । રાક્ષસેન્દ્રેણ સંવાદસ્તસ્માદ્ગૃહ્ણન્તુ માં પરે ॥૪૪॥ સ નિશ્ચિતાર્થઃ પરવીરહન્તા સમીક્ષ્યકારી વિનિવૃત્તચેષ્ટઃ। પરૈઃ પ્રસહ્યાભિગતૈર્નિગૃહ્ય નનાદ તૈસ્તૈઃ પરિભર્ત્સ્યમાનઃ॥૪૫॥ તતસ્તે રાક્ષસા દૃષ્ટ્વા વિનિશ્ચેષ્ટમરિન્દમમ્ । બબન્ધુઃ શણવલ્કૈશ્ચ દ્રુમચીરૈશ્ચ સંહતૈઃ॥૪૬॥ સ રોચયામાસ પરૈશ્ચ બન્ધં પ્રસહ્ય વીરૈરભિગર્હણં ચ । કૌતૂહલાન્માં યદિ રાક્ષસેન્દ્રો દ્રષ્ટું વ્યવસ્યેદિતિ નિશ્ચિતાર્થઃ॥૪૭॥ સ બદ્ધસ્તેન વલ્કેન વિમુક્તોઽસ્ત્રેણ વીર્યવાન્ । અસ્ત્રબન્ધઃ સ ચાન્યં હિ ન બન્ધમનુવર્તતે ॥૪૮॥ અથેન્દ્રજિત્તં દ્રુમચીરબદ્ધં વિચાર્ય વીરઃ કપિસત્તમં તમ્ । વિમુક્તમસ્ત્રેણ જગામ ચિન્તા- મન્યેન બદ્ધોઽપ્યનુવર્તતેઽસ્ત્રમ્ ॥૪૯॥ અહો મહત્કર્મ કૃતં નિરર્થં ન રાક્ષસૈર્મન્ત્રગતિર્વિમૃષ્ટા । પુનશ્ચ નાસ્ત્રે વિહતેઽસ્ત્રમન્યત્ પ્રવર્તતે સંશયિતાઃ સ્મ સર્વે ॥૫૦॥ અસ્ત્રેણ હનુમાન્મુક્તો નાત્માનમવબુધ્યતે । કૃષ્યમાણસ્તુ રક્ષોભિસ્તૈશ્ચ બન્ધૈર્નિપીડિતઃ॥૫૧॥ હન્યમાનસ્તતઃ ક્રૂરૈ રાક્ષસૈઃ કાલમુષ્ટિભિઃ। સમીપં રાક્ષસેન્દ્રસ્ય પ્રાકૃષ્યત સ વાનરઃ॥૫૨॥ અથેન્દ્રજિત્તં પ્રસમીક્ષ્ય મુક્ત- મસ્ત્રેણ બદ્ધં દ્રુમચીરસૂત્રૈઃ। વ્યદર્શયત્તત્ર મહાબલં તં હરિપ્રવીરં સગણાય રાજ્ઞે ॥૫૩॥ તં મત્તમિવ માતઙ્ગં બદ્ધં કપિવરોત્તમમ્ । રાક્ષસા રાક્ષસેન્દ્રાય રાવણાય ન્યવેદયન્ ॥૫૪॥ કોઽયં કસ્ય કુતો વાપિ કિં કાર્યં કોઽભ્યુપાશ્રયઃ। ઇતિ રાક્ષસવીરાણાં દૃષ્ટ્વા સઞ્જજ્ઞિરે કથાઃ॥૫૫॥ હન્યતાં દહ્યતાં વાપિ ભક્ષ્યતામિતિ ચાપરે । રાક્ષસાસ્તત્ર સઙ્ક્રુદ્ધાઃ પરસ્પરમથાબ્રુવન્ ॥૫૬॥ અતીત્ય માર્ગં સહસા મહાત્મા સ તત્ર રક્ષોઽધિપપાદમૂલે । દદર્શ રાજ્ઞઃ પરિચારવૃદ્ધાન્ ગૃહં મહારત્નવિભૂષિતં ચ ॥૫૭॥ સ દદર્શ મહાતેજા રાવણઃ કપિસત્તમમ્ । રક્ષોભિર્વિકૃતાકારૈઃ કૃષ્યમાણમિતસ્તતઃ॥૫૮॥ રાક્ષસાધિપતિં ચાપિ દદર્શ કપિસત્તમઃ। તેજોબલસમાયુક્તં તપન્તમિવ ભાસ્કરમ્ ॥૫૯॥ સ રોષસંવર્તિતતામ્રદૃષ્ટિ- ર્દશાનનસ્તં કપિમન્વવેક્ષ્ય । અથોપવિષ્ટાન્કુલશીલવૃદ્ધાન્ સમાદિશત્તં પ્રતિ મુખ્યમન્ત્રીન્ ॥૬૦॥ યથાક્રમં તૈઃ સ કપિશ્ચ પૃષ્ટઃ કાર્યાર્થમર્થસ્ય ચ મૂલમાદૌ । નિવેદયામાસ હરીશ્વરસ્ય દૂતઃ સકાશાદહમાગતોઽસ્મિ ॥૬૧॥ ઇત્યાર્ષે શ્રીમદ્્રામાયણે વાલ્મીકીયે આદિકાવ્યે સુન્દરકાણ્ડે અષ્ટચત્વારિંશઃ સર્ગઃ