అథ పఞ్చత్రింశః సర్గః
తాం తు రామకథాం శ్రుత్వా వైదేహీ వానరర్షభాత్ ।
ఉవాచ వచనం సాన్త్వమిదం మధురయా గిరా ॥1॥
క్వ తే రామేణ సంసర్గః కథం జానాసి లక్ష్మణమ్ ।
వానరాణాం నరాణాం చ కథమాసీత్ సమాగమః॥2॥
యాని రామస్య చిహ్నాని లక్ష్మణస్య చ వానర ।
తాని భూయః సమాచక్ష్వ న మాం శోకః సమావిశేత్ ॥3॥
కీదృశం తస్య సంస్థానం రూపం తస్య చ కీదృశమ్ ।
కథమూరూ కథం బాహూ లక్ష్మణస్య చ శంస మే ॥4॥
ఏవముక్తస్తు వైదేహ్యా హనూమాన్ మారుతాత్మజః।
తతో రామం యథాతత్త్వమాఖ్యాతుముపచక్రమే ॥5॥
జానన్తీ బత దిష్ట్యా మాం వైదేహి పరిపృచ్ఛసి ।
భర్తుః కమలపత్రాక్షి సంస్థానం లక్ష్మణస్య చ ॥6॥
యాని రామస్య చిహ్నాని లక్ష్మణస్య చ యాని వై ।
లక్షితాని విశాలాక్షి వదతః శృణు తాని మే ॥7॥
రామః కమలపత్రాక్షః పూర్ణచన్ద్రనిభాననః।
రూపదాక్షిణ్యసమ్పన్నః ప్రసూతో జనకాత్మజే ॥8॥
తేజసాఽఽదిత్యసఙ్కాశః క్షమయా పృథివీసమః।
బృహస్పతిసమో బుద్ధ్యా యశసా వాసవోపమః॥9॥
రక్షితా జీవలోకస్య స్వజనస్య చ రక్షితా ।
రక్షితా స్వస్య వృత్తస్య ధర్మస్య చ పరన్తపః॥10॥
రామో భామిని లోకస్య చాతుర్వర్ణ్యస్య రక్షితా ।
మర్యాదానాం చ లోకస్య కర్తా కారయితా చ సః॥11॥
అర్చిష్మానర్చితోఽత్యర్థం బ్రహ్మచర్యవ్రతే స్థితః।
సాధూనాముపకారజ్ఞః ప్రచారజ్ఞశ్చ కర్మణామ్ ॥12॥
రాజనీత్యాం వినీతశ్చ బ్రాహ్మణానాముపాసకః।
జ్ఞానవాఞ్శీలసమ్పన్నో వినీతశ్చ పరన్తపః॥13॥
యజుర్వేదవినీతశ్చ వేదవిద్భిః సుపూజితః।
ధనుర్వేదే చ వేదే చ వేదాఙ్గేషు చ నిష్ఠితః॥14॥
విపులాంసో మహాబాహుః కమ్బుగ్రీవః శుభాననః।
గూఢజత్రుః సుతామ్రాక్షో రామో నామ జనైః శ్రుతః॥15॥
దున్దుభిస్వననిర్ఘోషః స్నిగ్ధవర్ణః ప్రతాపవాన్ ।
సమశ్చ సువిభక్తాఙ్గో వర్ణం శ్యామం సమాశ్రితః॥16॥
త్రిస్థిరస్త్రిప్రలమ్బశ్చ త్రిసమస్త్రిషు చోన్నతః।
త్రితామ్రస్త్రిషు చ స్రిగ్ధో గమ్భీరస్త్రిషు నిత్రశః॥17॥
త్రివలీమాంస్త్ర్యవనతశ్చతుర్వ్యఙ్గస్త్రిశీర్షవాన్ ।
చతుష్కలశ్చతుర్లేఖశ్చతుష్కిష్కుశ్చతుః సమః॥18॥
చతుర్దశసమద్వన్ద్వశ్చతుర్దష్ట్రశ్చతుర్గతిః।
మహౌష్ఠహనునాసశ్చ పఞ్చస్నిగ్ధోఽష్టవంశవాన్ ॥19॥
దశపద్మో దశబృహత్త్రిభిర్వ్యాప్తో ద్విశుక్లవాన్ ।
షడున్నతో నవతనుస్త్రిభిర్వ్యాప్నోతి రాఘవః॥20॥
సత్యధర్మరతః శ్రీమాన్ సఙ్గ్రహానుగ్రహే రతః।
దేశకాలవిభాగజ్ఞః సర్వలోకప్రియంవదః॥21॥
భ్రాతా చాస్య చ వైమాత్రః సౌమిత్రిరమితప్రభః।
అనురాగేణ రూపేణ గుణైశ్చాపి తథావిధః॥22॥
స సువర్ణచ్ఛవిః శ్రీమాన్ రామః శ్యామో మహాయశాః।
తావుభౌ నరశార్దూలౌ త్వద్దర్శనకృతోత్సవౌ ॥23॥
విచిన్వన్తౌ మహీం కృత్స్రామస్మాభిః సహ సఙ్గతౌ ।
త్వామేవ మార్గమాణౌ తౌ విచరన్తౌ వసున్ధరామ్ ॥24॥
దదర్శతుర్మృగపతిం పూర్వజేనావరోపితమ్ ।
ఋష్యమూకస్య మూలే తు బహుపాదపసఙ్కులే ॥25॥
భ్రాతుర్భయార్తమాసీనం సుగ్రీవం ప్రియదర్శనమ్ ।
వయం చ హరిరాజం తం సుగ్రీవం సత్యసఙ్గరమ్ ॥26॥
పరిచర్యామహే రాజ్యాత్ పూర్వజేనావరోపితమ్ ।
తతస్తౌ చీరవసనౌ ధనుఃప్రవరపాణినౌ ॥27॥
ఋష్యమూకస్య శైలస్య రమ్యం దేశముపాగతౌ ।
స తౌ దృష్ట్వా నరవ్యాఘ్రౌ ధన్వినౌ వానరర్షభః॥28॥
అభిప్లుతో గిరేస్తస్య శిఖరం భయమోహితః।
తతః స శిఖరే తస్మిన్ వానరేన్ద్రో వ్యవస్థితః॥29॥
తయోః సమీపం మామేవ ప్రేషయామాస సత్వరమ్ ।
తావహం పురుషవ్యాఘ్రౌ సుగ్రీవవచనాత్ప్రభూ ॥30॥
రూపలక్షణసమ్పన్నౌ కృతాఞ్జలిరుపస్థితః।
తౌ పరిజ్ఞాతతత్త్వార్థౌ మయా ప్రీతిసమన్వితౌ ॥31॥
పృష్ఠమారోప్య తం దేశం ప్రాపితౌ పురుషర్షభౌ ।
నివేదితౌ చ తత్త్వేన సుగ్రీవాయ మహాత్మనే ॥32॥
తయోరన్యోన్యసమ్భాషాద్భృశం ప్రీతిరజాయత ।
తత్ర తౌ కీర్తిసమ్పన్నౌ హరీశ్వరనరేశ్వరౌ ॥33॥
పరస్పరకృతాశ్వాసౌ కథయా పూర్వవృత్తయా ।
తం తతః సాన్త్వయామాస సుగ్రీవం లక్ష్మణాగ్రజః॥34॥
స్త్రీహేతోర్వాలినా భ్రాత్రా నిరస్తం పురుతేజసా ।
తతస్త్వన్నాశజం శోకం రామస్యాక్లిష్టకర్మణః॥35॥
లక్ష్మణో వానరేన్ద్రాయ సుగ్రీవాయ న్యవేదయత్ ।
స శ్రుత్వా వానరేన్ద్రస్తు లక్ష్మణేనేరితం వచః॥36॥
తదాసీన్నిష్ప్రభోఽత్యర్థం గ్రహగ్రస్త ఇవాంశుమాన్ ।
తతస్త్వద్గాత్రశోభీని రక్షసా హ్రియమాణయా ॥37॥
యాన్యాభరణజాలాని పాతితాని మహీతలే ।
తాని సర్వాణి రామాయ ఆనీయ హరియూథపాః॥38॥
సంహృష్టా దర్శయామాసుర్గతిం తు న విదుస్తవ ।
తాని రామాయ దత్తాని మయైవోపహృతాని చ ॥39॥
స్వనవన్త్యవకీర్ణాని తస్మిన్విహతచేతసి ।
తాన్యఙ్కే దర్శనీయాని కృత్వా బహువిధం తదా ॥40॥
తేన దేవప్రకాశేన దేవేన పరిదేవితమ్ ।
పశ్యతస్తాని రుదతస్తామ్యతశ్చ పునః పునః॥41॥
ప్రాదీపయద్ దాశరథేస్తదా శోకహుతాశనమ్ ॥42॥
శాయితం చ చిరం తేన దుఃఖార్తేన మహాత్మనా ।
మయాపి వివిధైర్వాక్యైః కృచ్ఛ్రాదుత్థాపితః పునః॥43॥
తాని దృష్ట్వా మహార్హాణి దర్శయిత్వా ముహుర్ముహుః।
రాఘవః సహసౌమిత్రిః సుగ్రీవే సంన్యవేశయత్ ॥44॥
స తవాదర్శనాదార్యే రాఘవః పరితప్యతే ।
మహతా జ్వలతా నిత్యమగ్నినేవాగ్నిపర్వతః॥45॥
త్వత్కృతే తమనిద్రా చ శోకశ్చిన్తా చ రాఘవమ్ ।
తాపయన్తి మహాత్మానమగ్న్యగారమివాగ్నయః॥46॥
తవాదర్శనశోకేన రాఘవః ప్రరిచాల్యతే ।
మహతా భూమికమ్పేన మహానివ శిలోచ్చయః॥47॥
కాననాని సురమ్యాణి నదీప్రస్రవణాని చ ।
చరన్న రతిమాప్నోతి త్వమపశ్యన్నృపాత్మజే ॥48॥
స త్వాం మనుజశార్దూలః క్షిప్రం ప్రాప్స్యతి రాఘవః।
సమిత్రబాన్ధవం హత్వా రావణం జనకాత్మజే ॥49॥
సహితౌ రామసుగ్రీవావుభావకురుతాం తదా ।
సమయం వాలినం హన్తుం తవ చాన్వేషణం ప్రతి ॥50॥
తతస్తాభ్యాం కుమారాభ్యాం వీరాభ్యాం స హరీశ్వరః।
కిష్కిన్ధాం సముపాగమ్య వాలీ యుద్ధే నిపాతితః॥51॥
తతో నిహత్య తరసా రామో వాలినమాహవే ।
సర్వర్క్షహరిసఙ్ఘానాం సుగ్రీవమకరోత్పతిమ్ ॥52॥
రామసుగ్రీవయోరైక్యం దేవ్యేవం సమజాయత ।
హనూమన్తం చ మాం విద్ధి తయోర్దూతముపాగతమ్ ॥53॥
స్వం రాజ్యం ప్రాప్య సుగ్రీవః స్వానానీయ మహాకపీన్ ।
త్వదర్థం ప్రేషయామాస దిశో దశ మహాబలాన్ ॥54॥
ఆదిష్టా వానరేన్ద్రేణ సుగ్రీవేణ మహౌజసః।
అద్రిరాజప్రతీకాశాః సర్వతః ప్రస్థితా మహీమ్ ॥55॥
తతస్తే మార్గమాణా వై సుగ్రీవవచనాతురాః।
చరన్తి వసుధాం కృత్స్నాం వయమన్యే చ వానరాః॥56॥
అఙ్గదో నామ లక్ష్మీవాన్వాలిసూనుర్మహాబలః।
ప్రస్థితః కపిశార్దూలస్త్రిభాగబలసంవృతః॥57॥
తేషాం నో విప్రణష్టానాం విన్ధ్యే పర్వతసత్తమే ।
భృశం శోకపరీతనామహోరాత్రగణా గతాః॥58॥
తే వయం కార్యనైరాశ్యాత్కాలస్యాతిక్రమేణ చ ।
భయాచ్చ కపిరాజస్య ప్రాణాంస్త్యక్తుముపస్థితాః॥59॥
విచిత్య గిరిదుర్గాణి నదీప్రస్రవణాని చ ।
అనాసాద్య పదం దేవ్యాః ప్రాణాంస్త్యక్తుం వ్యవస్థితాః॥60॥
తతస్తస్య గిరేర్మూధ్ని వయం ప్రాయముపాస్మహే ।
దృష్ట్వా ప్రాయోపవిష్టాంశ్చ సర్వాన్ వానరపుఙ్గవాన్ ॥61॥
భృశం శోకార్ణవే మగ్నః పర్యదేవయదఙ్గదః।
తవ నాశం చ వైదేహి వాలినశ్చ తథా వధమ్ ॥62॥
ప్రాయోపవేశమస్మాకం మరణం చ జటాయుషః।
తేషాం నః స్వామిసన్దేశాన్నిరాశానాం ముమూర్షతామ్ ॥63॥
కార్యహేతోరిహాయాతః శకునిర్వీర్యవాన్మహాన్ ।
గృధ్రరాజస్య సోదర్యః సమ్పాతిర్నామ గృధ్రరాట్ ॥64॥
శ్రుత్వా భ్రాతృవధం కోపాదిదం వచనమబ్రవీత్ ।
యవీయాన్ కేన మే భ్రాతా హతః క్వ చ నిపాతితః॥65॥
ఏతదాఖ్యాతుమిచ్ఛామి భవద్భిర్వానరోత్తమాః।
అఙ్గదోఽకథయత్తస్య జనస్థానే మహద్వధమ్ ॥66॥
రక్షసా భీమరూపేణ త్వాముద్దిశ్య యథార్థతః।
జటాయోస్తు వధం శ్రుత్వా దుఃఖితః సోఽరుణాత్మజః॥67॥
త్వామాహ స వరారోహే వసన్తీం రావణాలయే ।
తస్య తద్వచనం శ్రుత్వా సమ్పాతేః ప్రీతివర్ధనమ్ ॥68॥
అఙ్గదప్రముఖాః సర్వే తతః ప్రస్థాపితా వయమ్ ।
విన్ధ్యాదుత్థాయ సమ్ప్రాప్తాః సాగరస్యాన్తముత్తమమ్ ॥69॥
త్వద్దర్శనే కృతోత్సాహా హృష్టాః పుష్టాః ప్లవఙ్గమాః।
అఙ్గదప్రముఖాః సర్వే వేలోపాన్తముపాగతాః॥70॥
చిన్తాం జగ్ముః పునర్భీమాం త్వద్దర్శనసముత్సుకాః।
అథాహం హరిసైన్యస్య సాగరం దృశ్య సీదతః॥71॥
వ్యవధూయ భయం తీవ్రం యోజనానాం శతం ప్లుతః।
లఙ్కా చాపి మయా రాత్రౌ ప్రవిష్టా రాక్షసాకులా ॥72॥
రావణశ్చ మయా దృష్టస్త్వం చ శోకనిపీడితా ।
ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం యథావృత్తమనిన్దితే ॥73॥
అభిభాషస్వ మాం దేవి దూతో దాశరథేరహమ్ ।
తన్మాం రామకృతోద్యోగం త్వన్నిమిత్తమిహాగతమ్ ॥74॥
సుగ్రీవసచివం దేవి బుద్ధ్యస్వ పవనాత్మజమ్ ।
కుశలీ తవ కాకుత్స్థః సర్వశస్త్రభృతాం వరః॥75॥
గురోరారాధనే యుక్తో లక్ష్మణః శుభలక్షణః।
తస్య వీర్యవతో దేవి భర్తుస్తవ హితే రతః॥76॥
అహమేకస్తు సమ్ప్రాప్తః సుగ్రీవవచనాదిహ ।
మయేయమసహాయేన చరతా కామరూపిణా ॥77॥
దక్షిణా దిగనుక్రాన్తా త్వన్మార్గవిచయైషిణా ।
దిష్ట్యాహం హరిసైన్యానాం త్వన్నాశమనుశోచతామ్ ॥78॥
అపనేష్యామి సన్తాపం తవాధిగమశాసనాత్ ।
దిష్ట్యా హి న మమ వ్యర్థం సాగరస్యేహ లఙ్ఘనమ్ ॥79॥
ప్రాప్స్యామ్యహమిదం దేవి త్వద్దర్శనకృతం యశః।
రాఘవశ్చ మహావీర్యః క్షిప్రం త్వామభిపత్స్యతే ॥80॥
సపుత్రబాన్ధవం హత్వా రావణం రాక్షసాధిపమ్ ।
మాల్యవాన్ నామ వైదేహి గిరీణాముత్తమో గిరిః॥81॥
తతో గచ్ఛతి గోకర్ణం పర్వతం కేసరీ హరిః।
స చ దేవర్షిభిర్దిష్టః పితా మమ మహాకపిః।
తీర్థే నదీపతేః పుణ్యే శమ్బసాదనముద్ధరన్ ॥82॥
యస్యాహం హరిణః క్షేత్రే జాతో వాతేన మైథిలి ।
హనూమానితి విఖ్యాతో లోకే స్వేనైవ కర్మణా ॥83॥
విశ్వాసార్థం తు వైదేహి భర్తురుక్తా మయా గుణాః।
అచిరాత్ త్వామితో దేవి రాఘవో నయితా ధ్రువమ్ ॥84॥
ఏవం విశ్వాసితా సీతా హేతుభిః శోకకర్శితా ।
ఉపపన్నైరభిజ్ఞానైర్దూతం తమధిగచ్ఛతి ॥85॥
అతులం చ గతా హర్షం ప్రహర్షేణ తు జానకీ ।
నేత్రాభ్యాం వక్రపక్ష్మాభ్యాం ముమోచానన్దజం జలమ్ ॥86॥
చారు తద్ వదనం తస్యాస్తామ్రశుక్లాయతేక్షణమ్ ।
అశోభత విశాలాక్ష్యా రాహుముక్త ఇవోడురాట్ ॥87॥
హనూమన్తం కపిం వ్యక్తం మన్యతే నాన్యథేతి సా ।
అథోవాచ హనూమాంస్తాముత్తరం ప్రియదర్శనామ్ ॥88॥
ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం సమాశ్వసిహి మైథిలి ।
కిం కరోమి కథం వా తే రోచతే ప్రతియామ్యహమ్ ॥89॥
హతేఽసురే సంయతి శమ్బసాదనే
	కపిప్రవీరేణ మహర్షిచోదనాత్ ।
తతోఽస్మి వాయుప్రభవో హి మైథిలి
	ప్రభావతస్తత్ప్రతిమశ్చ వానరః॥90॥
ఇత్యార్షే శ్రీమద్్రామాయణే వాల్మీకీయే ఆదికావ్యే సున్దరకాణ్డే పఞ్చత్రింశః సర్గః